گروه متخصصین خراسان جنوبی

ارائه دیدگاه های علمی،فرهنگی، تخصصی و آموزنده

گروه متخصصین خراسان جنوبی

ارائه دیدگاه های علمی،فرهنگی، تخصصی و آموزنده

گفتگو با دکتر جلال صمیمی، اخترفیزیکدان ایرانی

کشف سرچشمه های پرتو گاما در هاله ی کهکشان، انگیزه ای شد تا با دکتر جلال صمیمی، که یکی از اعضای گروه این کشف در سال 77 بوده اند، گفتگو کنیم.

دکتر صمیمی در سال 1319 در زابل متولد شد. در سال 1341 مهندس برق شد و پس از آن به دانشگاه اُکلاهما در امریکا رفت و در زمینه ذرات بنیادی کارشناسی ارشد و دکتری گرفت. وی اکنون در دانشگاه صنعتی شریف تدریس می کند.

آقای دکتر صمیمی! با خبر شدیم که در یکی از جدیدترین کشفهای بزرگ اخترشناسی، شما سهم مهمی داشته اید. لطفاً بفرمایید درخششهای گاما چیستند و چرا تا این حد دانشمندان را سردرگم کرده اند؟

اجازه بدهید به جای "درخششهای گاما" بگوییم "فورانگرهای پرتو گاما" که معادلGama Ray Burst) GRB ) است. این پدیده در سالهای اخیر، شاید بزرگترین مسأله معماگونه ی نجوم بوده است. این فورانگرها به یکباره کشف شدند. داستان از این قرار است که در جاهایی از آسمان، فوران شدیدی در گستره ی پرتو گاما دیده می شد که قبلاً در آنجا نبوده است. به این صورت که در هر نقطه، از مرتبه ی ثانیه تا دقیقه، که از یک فورانگر به فورانگر دیگر فرق می کند، شدت تابش گاما چند میلیون برابر می شود و پس از فروکش می کند.

این فورانها را به طور اتفاقی کشف کردند، یا اینکه از قبل پیش بینی کرده بودند؟

کاملاً اتفاقی بود. در واقع کشف آن تاریخچه ی جالب توجی دارد. این فورانها را نخستین بار با ماهواره ای امریکایی کشف کرد، ولی آن را گزارش نکردند، چون تقریباً مطمئن بودند که اینکار روسهاست (که آن موقع هنوز اتحاد جماهیر شوروی بود) و آنها دارند بدون اطلاع امریکاییها آزمایشهای هسته ای انجام می دهند. این فورانها، پیش از آن در آزمایشهای هسته ای دیده شده بودند.

شبیه به ماجرای کشف تپ اخترها. آنجا هم یک دانشجوی فوق لیسانس انگلیسی امواج منظمی را دریافت کرد، که در ابتدا گمان می کردند از سوی موجودات هوشمند فرازمینی می آید، و تا شش ماه اصلاً خبری از آن پخش نکردند. پس از آنکه متوجه شدند تصورشان درست نبوده و آن کشف را اعلام کردند.

بله، درست است. به هر حال تا مدتی این را به عنوان یک امر سرّی و نظامی حفظ می کردند و اخترشناسانی که آن را کشف کرده بوند، اصلاً گزارشی علمی از آن برای مجلات تهیه نکردند. بعداً مطمئن شدند که این کار روسها و آزمایشهای هسته ای یا انفجار اتمی نیست. این ماهواره ها، که به ماهواره های وِگا معروف اند، بعداً در اختیار اخترشناسان قرار گرفت و دیگران با آزمایشهایی که با این ماهواره انجام می داند، گاهی فورانهایی از پرتو گاما را آشکار می کردند. در اخترشناسی پرتو گاما، متأسفانه، جهت یابی خیلی دشوار است. بخصوص که این پدیده پیش بینی نشده بود و انتظارش را نداشتند. ولی به هر حال پدیده ای رخ داده بود و اخترشناسان بایستی برای آن توضیحی پیدا می کردند. پیش از همه، می خواستند بدانند این فورانگرها در کجا به وجود می آیند، و آیا همان یک محل است که تکرار می شود یا در محلهای دیگری نیز دیده می شوند.

از کشف نخستین فورانگر تاکنون، چه تعداد از آنها کشف شده اند؟

تا پیش از ماهواره ی کامپتون، که اختصاص به پرتوهای گاما دارد و اکنون هم به دور زمین می گردد، در مجموع حدود 100 تا 150 تا از این فورانگرها، در مدت 10 تا 15 سال کشف شده بود. البته محل آنها مشخص نبود، ولی این کاملاً مشخص بود که در نقطه ای از آسمان – تقریباً چند درجه – در مدت کوتاهی فورانهای شدیدی از گاما به وجود می آید.

اما در مورد ماهواره ی کامپتون: در این ماهواره، چهار آزمایش طراحی شده است که یکی از آنها اختصاص به فورانگرهای پرتو گاما دارد. از آنجایی که –همان طور که گفتم – محل این فورانگرها مشخص نبود، و البته هنوز هم مشخص نیست، در هشت گوشه ی این ماهواره، آشکارسازهایی کار گذاشته اند که تمامی آسمان را می پوشانند. در این طرح، که به (Burst and Transiant sourse Experiment BATSE ) مشهور است، در همین مدت چهار – پنج سال در حدود 2000 فوران ثبت شده است و این در حالی است که در آزمایشهای پرتو گاما، اصولاً دقت اندازه گیری زیاد نیست.

نکته ای در این آزمایشها وجود دارد این است که تقریباً هیچیک از این فورانگرها تکرار نشده اند؛ یعنی اینکه فورانی که در یک نقطه دیده شده، دو یا سه سال بعد باز هم دیده شود. ولی از روی توزیع نقاط فورانی در آسمان راجع به دوری یا نزدیکی منشأ آنها صحبتهایی را پیش آورده است.

ولی منشأ این فورانها چیست؟ در قسمت دوم مصاحبه بخوانید...